śrī bhagavānuvāca
ūrdhvamūlamadhaḥśākhamaśvatthaṅ prāhuravyayam.
chandāṅsi yasya parṇāni yastaṅ vēda sa vēdavit৷৷15.1৷৷
श्रीमद् भगवद्गीता
৷৷15.1৷৷ -- ūrdhvamūlaṅ kālataḥ sūkṣmatvāt kāraṇatvāt nityatvāt mahattvācca ūrdhvam; ucyatē brahma avyaktaṅ māyāśaktimat? tat mūlaṅ asyēti sō.yaṅ saṅsāravṛkṣaḥ ūrdhvamūlaḥ. śrutēśca -- 'ūrdhvamūlō.rvākśākha ēṣō.śvatthaḥ sanātanaḥ (ka0 u0 2.6.1)' iti. purāṇē ca -- 'avyaktamūlaprabhavastasyaivānugrahōcchritaḥ. buddhiskandhamayaścaiva indriyāntarakōṭaraḥ৷৷mahābhūtaviśākhaśca viṣayaiḥ patravāṅstathā. dharmādharmasupuṣpaśca sukhaduḥkhaphalōdayaḥ৷৷ājīvyaḥ sarvabhūtānāṅ brahmavṛkṣaḥ sanātanaḥ. ētadbrahmavanaṅ caiva brahmācarati nityaśaḥ৷৷ētacchittvā ca bhittvā ca jñānēna paramāsinā. tataścātmaratiṅ prāpya tasmānnāvartatē punaḥ৷৷' ityādi. tam ūrdhvamūlaṅ saṅsāraṅ māyāmayaṅ vṛkṣam adhaḥśākhaṅ mahadahaṅkāratanmātrādayaḥ śākhā iva asya adhaḥ bhavantīti sō.yaṅ adhaḥśākhaḥ? tam adhaḥśākham. na śvō.pi sthātā iti aśvatthaḥ taṅ kṣaṇapradhvaṅsinam aśvatthaṅ prāhuḥ kathayanti avyayaṅ saṅsāramāyāyāḥ anādikālapravṛttatvāt sō.yaṅ saṅsāravṛkṣaḥ avyayaḥ? anādyantadēhādisaṅtānāśrayaḥ hi suprasiddhaḥ? tam avyayam. tasyaiva saṅsāravṛkṣasya idam anyat viśēṣaṇam -- chandāṅsi yasya parṇāni? chandāṅsi cchādanāt ṛgyajuḥsāmalakṣaṇāni yasya saṅsāravṛkṣasya parṇānīva parṇāni. yathā vṛkṣasya parirakṣaṇārthāni parṇāni? tathā vēdāḥ saṅsāravṛkṣaparirakṣaṇārthāḥ? dharmādharmataddhētuphalapradarśanārthatvāt. yathāvyākhyātaṅ saṅsāravṛkṣaṅ samūlaṅ yaḥ taṅ vēda saḥ vēdavit? vēdārthavit ityarthaḥ. na hi samūlāt saṅsāravṛkṣāt asmāt jñēyaḥ anyaḥ aṇumātrō.pi avaśiṣṭaḥ asti ityataḥ sarvajñaḥ sarvavēdārthaviditi samūlasaṅsāravṛkṣajñānaṅ stauti৷৷tasya ētasya saṅsāravṛkṣasya aparā avayavakalpanā ucyatē --,
৷৷15.1৷৷śrībhagavānuvāca -- yaṅ saṅsārākhyam aśvattham ūrdhvamūlam adhaḥśākham avyayaṅ prāhuḥ śrutayaḥ -- 'ūrdhvamūlō.vākśākha ēṣō.śvatthaḥ sanātanaḥ.' (ka0 u0 2.3.1)'ūrdhvamūlamavākśākhaṅ vṛkṣaṅ yō vēda saṅprati' (āraṇya0 1.11.5) ityādyāḥ.saptalōkōpari niviṣṭacaturmukhāditvēna tasya ūrdhvamūlatvam? pṛthivīnivāsisakalanarapaśumṛgapakṣikṛmi- kīṭapataṅgasthāvarāntatayā adhaḥśākhatvam asaṅgahētubhūtād āsamyag jñānōdayāt pravāharūpēṇa acchēdyatvēna avyayatvam.yasya ca aśvatthasya chandāṅsi parṇāni āhuḥ; chandāṅsi śrutayaḥ.
'vāyavyaṅ śvētamālabhēta bhūtikāmaḥ' (yajuḥ 2.1.1)'aindrāgnamēkādaśakapālaṅ nirvapēt prajākāmaḥ' (yajuḥ kā0 2.1) ityādiśrutipratipāditaiḥ kāmyakarmabhiḥ vivardhatē ayaṅ saṅsāravṛkṣaḥ; iti chandāṅsi ēva asya parṇāni? patraiḥ hi vṛkṣō vardhatē.yaḥ tam ēvaṅbhūtam aśvatthaṅ vēda sa vēdavit? vēdō hi saṅsāravṛkṣasya chēdōpāyaṅ vadati? chēdyasya vṛkṣasya svarūpajñānaṅ chēdanōpāyajñānōpayōgi iti vēdavid iti ucyatē. asya manuṣyādiśākhasya vṛkṣasya tattatkarmakṛtā aparāḥ ca adhaḥ śākhāḥ punarapi manuṣyapaśvādirūpēṇa prasṛtāḥ bhavanti? ūrdhvaṅ ca gandharvayakṣadēvādirūpēṇa prasṛtā bhavanti. tāḥ ca guṇapravṛddhāḥ guṇaiḥ sattvādibhiḥ pravṛddhāḥ? viṣayapravālāḥ śabdādiviṣayapallavāḥ.katham iti atra āha --